نشریه کلام اسلامی
پیاپی 82 (تابستان 1391)

«توحید عبادی» یکی از مفاهیم اساسی در حوزه عقاید دینی است و فهم ناقص و یا غلط آن، تاثیر مخربی در وحدت امت اسلامی و داوری نسبت به اعمال مسلمانان طوایف و مذاهب مختلف دارد. مقاله حاضر بر تبیین صحیح این اصطلاح متمرکز شده است. همچنین از بیان دلایل توحید در عبادت فروگذار نکرده و به اختصار و اشارت، به این مهم نیز پرداخته است. دقت و تامل در تعاریف ارائه شده از سوی اهل لغت درباره واژه «عبادت» و همچنین تعاریف مفسرانی مانند شیخ طوسی، زمخشری، قرطبی و فخر رازی، به دست می دهد که این گونه تعاریف مانع اغیار نبوده و به مدلول آنها در تطبیق بر مصادیق خارجی و تمییز موحد از مشرک هرگز نمی توان ملتزم شد. آنچه می تواند در کنار عنصر ظاهری عبادت - یعنی نهایت خضوع و تذلل در مقابل یک موجود- تعریف توحید عبادی را کامل کند، توجه به انگیزه فراگیر عموم موحدان و مشرکان در مقام پرستش است. این انگیزه عبارت است از اعتقاد به الوهیت معبود؛ یعنی اینکه معبود، خالق هستی، مدبر موجودات و تعیین کننده سرنوشت پرستش گر است.

وحی الهی به بشر عموما و به پیامبران خصوصا، به سه شیوه کلی بوده است: یکم. القاء معانی و حقایق در قلب پیامبر الهی یا ولی خدا، بدون لفظ و بدون واسطه فرشته وحی. دوم. وحی از طریق الفاظ و بدون واسطه فرشته وحی. سوم. وحی لفظی یا غیرلفظی بواسطه فرشته وحی. شیوه سوم، رایج ترین شیوه بوده و جیرئیل برترین فرشته وحی به شمار می رود، که به هنگام رساندن پیام الهی به پیامبران به صورت بشر متمثل می شده است و بر اساس روایات آن دسته از پیامبران که رسولان الهی نامیده شده اند، تمثل بشری جبرئیل را در خواب و بیداری مشاهده می کردند، ولی آن دسته از پیامبران که انبیاء الهی نامیده شده اند، فقط در عالم رویا تمثل بشری جبرئیل را مشاهده می کردند. ولی محدث یا امام فقط صدای فرشته را می شنود و از آنجا که این ویژگی مربوط به زمان آگاهی از معارف و احکام دینی به واسطه فرشته است، با دیدن تمثل بشری فرشته توسط محدث و امام در زمان های دیگر منافات ندارد. از طرفی چون مشاهده تمثل بشری فرشته به خودی خود نشانه کمال نیست، این مطلب با برتری امامان اهل بیت: بر پیامبران - غیر از پیامبر اکرم9- ناسازگار نخواهد بود.

بیان داستان های دروغ درباره پیامبران معصوم الهی: در کتاب مقدس یهودیان همیشه این سوال را فرا روی خواننده قرار می دهد که جاعلین و سازندگان این داستان ها چه نفعی از این کار خود می بردند که چنین آشکارا دامن عصمت انبیای الهی را به زشتی هوس های خویشتن آلوده کرده اند؟ در این مقاله سعی شده ضمن بیان این نکته که انگیزه های متعدد و مختلفی در تغییر و تحریف کتاب مقدس یهود (عهد عتیق) می توانسته دخیل باشد، اما یک انگیزه، یعنی نژادپرستی و اثبات برتری نژاد یهود و بنی اسرائیل در این امر نقش پررنگی داشته است و آنان برای بیرون کردن سایر اقوام و نژادها از شمول برکت الهی که وعده اش به تمام انسان ها داده شده، دست به جعل داستان های دروغین زده اند، تا بگویند تنها یهودیان هستند که مشمول برکت الهی شده و عنوان قوم برتر یافته اند و دیگران جز تبعیت و اطاعت از این نژاد برتر چاره ای ندارند.

یکی از مهم ترین موارد اختلاف میان شیعه و اهل سنت، مساله تفاضل میان اهل بیت: و خلفای سه گانه است. در این نوشتار با محوریت حدیث «الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه» به بررسی قول حق در این مسئله پرداخته شده است. ابتدا سند حدیث فوق مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده می شود که حدیث به لحاظ سند مورد پذیرش اهل سنت است و برخی از آنها به تواتر حدیث اذعان دارند. اما به لحاظ محتوا، ابتدا مفردات حدیث- یعنی لفظ «سید» و واژگان ترکیبی «شباب اهل الجنه»- تحلیل می شود. آنچه از لفظ «سید» نزد اهل لغت و محدثان متبادر است، سید کسی است که از جهت عقل برترین، و در جمیع خصال خیر، بالاترین، و رئیس دیگران است. در مورد «شباب اهل الجنه» نیز نشان داده می شود که از نوع اضافه بیانی و توضیحی است و با توجه به شواهد مختلف و متعدد، همه بهشتیان جوان هستند. از جمع این دو مطلب برمی آید که هر کسی که وارد بهشت شود امام حسن و امام حسین8سید و سرور او خواهند بود. البته از عمومیت این حدیث، پیامبر اکرم9 و حضرت علی7 و- بر اساس برخی روایات- حضرت عیسی و یحیی8استثناء شده اند، اما دیگران، از جمله خلفای سه گانه، تحت این عموم باقی هستند. خبر «ابوبکر و عمر سیدا کهول اهل الجنه» که در منابع اهل سنت آمده نیز، نمی تواند مخصص عمومیت حدیث «سیدا شباب اهل الجنه» باشد، زیرا این خبر هم به لحاظ سندی و هم به لحاظ محتوا، مبتلا به اشکالات متعددی است. وقتی افضلیت این دو امام ثابت شد، افضلیت امیرالمومنین7 نیز اثبات، و بر اساس لزوم افضلیت امام- که مورد قبول قاطبه اهل سنت است- خلافت بلافصل آن حضرت هم آشکار می گردد.

در مورد جایگاه اجماع در مسائل اعتقادی دیدگاه های متفاوتی میان عالمان اسلامی وجود دارد. اشاعره به اتفاق، تمسک به اجماع در اعتقادات را قبول دارند، هر چند بعضی از آنها محدودیت هایی را در این زمینه قائل شده اند. معتزله، غیر از نظام، معتقدند که اجماع در مسائل اعتقادی حجت است و می توان به آن تمسک کرد؛ اما نظام، نه در احکام و نه در اعتقادات، ارزشی برای اجماع قائل نیست. ماتریدیه مستند بودن اجماع به کتاب و سنت را شرط اعتبار آن می دانند و اجماعی که مستند به آن دو نباشد را، نه تنها فاقد حجیت، بلکه مایه انحراف امت دانسته اند. در میان امامیه گروهی - از جمله اخباریان- نه در فروع فقهی و نه در مسائل کلامی اعتقاد به حجیت اجماع ندارند؛ اما اصولیون اجماعی را که کاشف از قول معصوم باشد، معتبر می دانند. از کلمات ایشان دو دیدگاه کلی را می توان بدست آورد: یکم. غالب قدما و متاخرین تمسک به اجماع در فروع فقهی و در تمام مسائل اعتقادی را معتبر می دانند، مگر مواردی که حجیت اجماع متوقف بر آنها باشد، مانند وجود خدا و نبوت. دوم. اغلب علمای چند قرن اخیر-خصوصا از زمان شیخ انصاری به بعد- اجماع را تنها در فروع فقهی حجت دانسته و در غیر این مورد، آن را کاشف از قول معصوم نمی دانند؛ چرا که معتقدند تنها بیان فروع فقهی و احکام شرعی از شئون امامت و وظایف ایشان است.

یکی از محورهای اختلاف میان فرقه های اسلامی، مساله صفات الهی است. از میان صفات الهی، صفات خبریه بیش از سایر صفات مورد بحث و اختلاف قرار گرفته است. پرسش اصلی معناشناسانه در حوزه صفات خبری این است که صفات ذات مانند: ید، رجل و وجه، و صفات خبری فعل، مانند: استواء، نزول و صعود که در کتاب و سنت آمده است، آیا بر معنای ظاهری خود حمل می شوند، یا باید آنها را تاویل برد؟ یا اساسا علم به صفات خبری را باید به خداوند واگذار کرد؟ پاسخ وهابیت به تبعیت از ابن تیمیه انکار شدید تاویل و تفویض است. آنها سپس برای فرار از محذور تشبیه و تجسیم، ضمن اصرار بر تحفظ بر معنای ظاهری این صفات، از نظریه تفویض کیفیت دفاع می کنند. براساس این نظریه، افزون بر حمل صفات خبری بر معنای ظاهری، کیفیت نیز برای صفت ثابت می شود، اما مدعی هستند که ما علم به کیفیت نداریم. این تلاش وهابیت برای گریز از محذور تشبیه و تجسیم راه به جایی نبرده و هرگز مشکل تجسیم را حل نخواهد کرد.

مساله اثبات یا نفی ماهیت بالمعنی الاخص، برای واجب الوجود، جزو مسائل مهم و تاثیرگذار در مباحث خداشناسی فلسفی است. در این مساله دو دیدگاه عمده وجود دارد. یکم. فخر رازی معتقد است که واجب الوجود ماهیت دارد و عروض وجودش بر ماهیت او، عروض خارجی است. دوم. در مقابل، مشهور فلاسفه معتقدند که واجب الوجود ماهیت بالمعنی الاخص ندارد. طرفداران هر کدام از این دو دیدگاه به دلائلی تمسک نموده اند. دیدگاه برگزیده در مساله این است که اولا: دلائل فخر رازی برای اثبات ماهیت داری واجب الوجود و نیز غالب دلائل فلاسفه برای اثبات ماهیت نداشتن واجب الوجود، تمام نیست؛ ثانیا: لازم است بین دو تفسیر ماهیت بالمعنی الاخص، تفصیل داده شود. به این صورت که ماهیت بالمعنی الاخص با تفسیر حد وجود، برای واجب الوجود ثابت نیست، لکن با تفسیر حکایت وجود، برای واجب الوجود ثابت است. اثبات یا نفی ماهیت بالمعنی الاخص برای واجب الوجود، با بسیاری از مسائل خداشناسی از جمله مساله نفی ترکیب از واجب الوجود رابطه تنگاتنگی دارد. آنچه در این نوشتار می آید تبیین و تحلیل این مساله از دیدگاه فخر رازی و نیز از دیدگاه مشهور فلاسفه، همراه بررسی دلائل هر کدام می باشد. همچنین دیدگاه برگزیده نیز تبیین و توجیه شده است و در انتها به بررسی این مساله از دیدگاه روایات پرداخته شده است.